چه کسانی نباید قهوه بنوشند؟ 19 گروهی که باید با احتیاط مصرف کنند؟
قهوه با طعمی مطبوع و تأثیرات محرک، برای بسیاری از مردم بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره است. این نوشیدنی نه تنها به دلیل طعم آن بلکه به خاطر اثرات محرک کافئین بر مغز و بدن، در سراسر جهان مصرف می‌شود. با وجود فواید متعدد قهوه برای قلب، مغز و سوخت وساز بدن، کافئین آن می‌تواند برای برخی افراد با وضعیت‌های خاص پزشکی یا سبک زندگی متفاوت، مضر یا خطرناک باشد. شناسایی گروه‌های پرخطر به ویژه برای متخصصان تغذیه، پزشکان، مادران باردار و ورزشکاران اهمیت بالایی دارد.
در این مقاله به‌طور علمی و مستند بررسی می‌کنیم مصرف قهوه در چه شرایطی باید محدود یا حذف شود.
چه کسانی نباید قهوه بنوشند؟
۱. افراد مبتلا به اضطراب، استرس مزمن و حملات پانیک
۲. افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی (فشار خون بالا، آریتمی، نارسایی قلبی)
۳. افراد مبتلا به اختلالات گوارشی (مثل رفلاکس، زخم معده، سندرم روده تحریک‌پذیر)
۴. زنان باردار (محدودیت جدی کافئین)
۵.افراد با اختلالات خواب (بی‌خوابی یا کیفیت پایین خواب)
۶. کودکان و نوجوانان زیر ۱۸ سال
۷.افراد با پوکی استخوان یا کمبود کلسیم
۸.افرادی که داروهای خاص مصرف می‌کنند
۹. مادران شیرده
۱۰. افرادی با مشکلات کبدی (کبد چرب شدید، سیروز، هپاتیت فعال)
۱۱. بیماران کلیوی (نارسایی، سنگ کلیه، احتباس مایعات)
۱۲. افراد مبتلا به صرع یا سابقه تشنج
۱۳. کسانی که مبتلا به گلوکوم (آب‌سیاه چشم) هستند
۱۴. افراد با کم‌خونی فقر آهن
۱۵. کسانی که حساسیت ژنتیکی به کافئین دارند
۱۶. افراد در حال ترک اعتیاد یا وابستگی به مواد محرک
۱۷.مبتلایان به میگرن مزمن
۱۸. افراد با مشکلات هورمونی یا سندروم پیش از قاعدگی (PMS)
۱۹. ورزشکارانی که در دوره‌ی تمرینات مقاومتی سنگین هستند
افراد مبتلا به اضطراب، اختلالات عصبی و روان‌پزشکی
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین یک محرک قوی برای سیستم عصبی مرکزی است. در افرادی که دچار اختلالات روان‌پزشکی مانند اختلال اضطراب فراگیر (GAD)، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)، اختلال هراس (Panic Disorder) یا افسردگی شدید هستند، مصرف قهوه می‌تواند باعث تشدید علائم شود.
مکانیزم اثر:
کافئین با افزایش ترشح دوپامین و نوراپی‌نفرین، فعالیت مغز را افزایش می‌دهد که در شرایط معمول می‌تواند باعث بهبود خلق‌وخو شود، اما در افراد مبتلا به اختلالات روانی، این تحریک می‌تواند باعث بی‌قراری، تپش قلب، بی‌خوابی یا تشدید افکار منفی شود.
افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی (فشار خون بالا، آریتمی، نارسایی قلبی)
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین می‌تواند ضربان قلب و فشار خون را افزایش دهد. در افرادی که سابقه بیماری‌های قلبی دارند، این افزایش ممکن است خطر حمله قلبی، تشدید آریتمی یا نوسانات خطرناک فشار خون را بالا ببرد.
مکانیزم اثر:
کافئین با تحریک گیرنده‌های آدنوزین و افزایش ترشح آدرنالین، باعث تنگ شدن عروق و افزایش ضربان قلب می‌شود. این تغییرات فیزیولوژیک در قلب‌های آسیب‌پذیر می‌تواند خطرناک باشد.
افراد مبتلا به اختلالات گوارشی (مثل رفلاکس، زخم معده، سندرم روده تحریک‌پذیر)
چرا باید احتیاط کنند؟
قهوه می‌تواند موجب تحریک اسید معده، شل شدن دریچه پایینی مری و تشدید علائم رفلاکس یا سوزش سر دل شود. همچنین ممکن است حرکات روده را افزایش داده و علائم سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) را بدتر کند.
مکانیزم اثر:
کافئین باعث افزایش ترشح اسید معده و شل شدن اسفنکتر تحتانی مری می‌شود. این تغییرات منجر به بازگشت اسید به مری و ایجاد علائم رفلاکس می‌شود. همچنین، قهوه فعالیت حرکتی روده را تحریک می‌کند که در افراد مبتلا به IBS می‌تواند باعث نفخ، دل‌پیچه یا اسهال شود.
قهوه (حتی بدون کافئین) حاوی موادی مانند کلروژنیک اسید، کاتکول‌ها و ترکیبات فنلی است که می‌توانند باعث افزایش اسید معده شوند و در نتیجه علائم ناراحتی‌های گوارشی را بدتر کنند.
نشانه‌های هشدار:
- سوزش سردل
- بازگشت اسید به مری
- درد معده پس از نوشیدن قهوه
زنان باردار
چرا باید احتیاط کنند؟
در دوران بارداری، مصرف بیش از حد کافئین می‌تواند با افزایش خطر سقط جنین، زایمان زودرس، یا کاهش وزن نوزاد در هنگام تولد مرتبط باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود مصرف کافئین در این دوران به شدت محدود شود.
مکانیزم اثر:
کافئین از جفت عبور می‌کند و مستقیماً به جنین می‌رسد، در حالی که جنین هنوز توانایی کامل برای متابولیسم آن را ندارد. این ماده همچنین جریان خون جفت را کاهش می‌دهد و ممکن است در رشد جنین اختلال ایجاد کند.
مقدار مجاز:
سازمان بهداشت جهانی (WHO) و کالج متخصصان زنان و زایمان آمریکا (ACOG) توصیه می‌کنند که زنان باردار، مصرف کافئین را به کمتر از ۲۰۰ میلی‌گرم در روز (حدود یک فنجان قهوه) محدود کنند.
افراد با اختلالات خواب (بی‌خوابی یا کیفیت پایین خواب)
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین می‌تواند مدت زمان به خواب رفتن را افزایش داده و کیفیت خواب را کاهش دهد. حتی اگر صبح مصرف شود، اثر آن ممکن است تا شب ادامه داشته باشد و منجر به خواب سطحی یا بیدار شدن‌های مکرر شود.
مکانیزم اثر:
کافئین با مسدود کردن گیرنده‌های آدنوزین (ماده‌ای که موجب حس خواب‌آلودگی می‌شود)، مانع ایجاد احساس خستگی می‌شود. نیمه‌عمر آن در بدن بین ۴ تا ۶ ساعت است، اما در برخی افراد ممکن است بیشتر باقی بماند.
کودکان و نوجوانان
از آن‌جایی که متابولیسم کافئین در بدن کودکان کندتر از بزرگسالان است، مقدار ناچیزی از آن می‌تواند تأثیرات بسیار شدیدتری داشته باشد. متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند کودکان زیر ۱۲ سال به‌کلی از مصرف قهوه پرهیز کنند.
چرا باید احتیاط کنند؟
کودکان و نوجوانان به اثرات کافئین حساس‌ترند. مصرف آن می‌تواند باعث اضطراب، کاهش کیفیت خواب، تحریک‌پذیری و وابستگی شود. همچنین ممکن است رشد آن‌ها را از طریق تأثیر بر خواب یا جذب مواد مغذی تحت تأثیر قرار دهد.
مکانیزم اثر:
کافئین با تحریک سیستم عصبی مرکزی، سطح برانگیختگی ذهنی را افزایش می‌دهد و می‌تواند خواب شبانه را مختل کند. همچنین، ممکن است در جذب کلسیم یا آهن تداخل ایجاد کند که برای رشد استخوان‌ها و بدن کودکان و نوجوانان حیاتی است.
افراد با پوکی استخوان یا کمبود کلسیم
چرا باید احتیاط کنند؟
مصرف زیاد کافئین می‌تواند با افزایش دفع کلسیم از طریق ادرار، به تضعیف استخوان‌ها کمک کند. در افرادی که دچار پوکی استخوان یا کمبود کلسیم هستند، این موضوع می‌تواند خطر شکستگی استخوان را افزایش دهد.
مکانیزم اثر:
کافئین باعث مهار بازجذب کلسیم در کلیه‌ها و افزایش دفع آن می‌شود. در صورت عدم جبران این کاهش با مصرف کافی کلسیم، تعادل منفی کلسیم ایجاد شده و تراکم استخوان کاهش می‌یابد.
افرادی که داروهای خاص مصرف می‌کنند
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد، اثر آن‌ها را کاهش یا افزایش دهد و خطر عوارض جانبی را بالا ببرد. این موضوع به‌ویژه برای داروهای قلبی، ضد اضطراب، ضد افسردگی، آنتی‌بیوتیک‌ها و برخی داروهای تیروئید صدق می‌کند.
مکانیزم اثر:
کافئین با برخی داروها در متابولیسم کبدی (مانند آنزیم CYP1A2) رقابت می‌کند، که می‌تواند سطح دارو یا کافئین را در خون تغییر دهد. برای مثال، ترکیب قهوه با داروی تئوفیلین می‌تواند باعث افزایش اثرات محرک شود، یا با داروهای ضداضطراب مانند آلپرازولام تداخل ایجاد کند و عوارضی چون بی‌خوابی یا بی‌قراری را تشدید کند.
مادران شیرده
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین می‌تواند از طریق شیر مادر به نوزاد منتقل شود. نوزادان، به‌ویژه در ماه‌های اول زندگی، توانایی متابولیسم کافئین را ندارند و این ممکن است باعث تحریک‌پذیری، بی‌خوابی یا دل‌درد در آن‌ها شود.
مکانیزم اثر:
کافئین از جفت و سد شیردهی عبور می‌کند و در بدن نوزاد می‌ماند، زیرا کبد نوزاد توانایی تجزیه کامل آن را ندارد. حتی مقادیر کم کافئین در شیر می‌تواند بر خواب یا آرامش نوزاد تأثیر بگذارد.
افراد با مشکلات کبدی (کبد چرب شدید، سیروز، هپاتیت فعال)
چرا باید احتیاط کنند؟
در شرایطی که عملکرد کبدی کاهش یافته است، متابولیسم کافئین دچار اختلال می‌شود و این موضوع می‌تواند باعث تجمع بیش از حد کافئین در بدن شود و عوارض جانبی بیشتری ایجاد کند.
مکانیزم اثر:
کبد، وظیفه‌ی تجزیه کافئین را برعهده دارد. در بیماری‌های کبدی، این فرآیند کندتر می‌شود، در نتیجه نیمه‌عمر کافئین افزایش می‌یابد و آثار محرک آن طولانی‌تر و شدیدتر می‌شوند.
بیماران کلیوی (نارسایی، سنگ کلیه، احتباس مایعات)
چرا باید احتیاط کنند؟
قهوه ادرارآور است و در افراد با نارسایی کلیه یا سنگ کلیه، می‌تواند تعادل مایعات و الکترولیت‌ها را مختل کند یا احتمال تشدید تشکیل سنگ‌ها را افزایش دهد.
مکانیزم اثر:
کافئین موجب افزایش دفع ادرار و دفع مواد معدنی از جمله کلسیم و سدیم می‌شود. این فرآیند ممکن است در بیماران کلیوی باعث اختلال در تعادل الکترولیت‌ها و افزایش بار کاری کلیه‌ها شود.
افراد مبتلا به صرع یا سابقه تشنج
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین می‌تواند تحریک‌پذیری نورون‌ها را افزایش دهد و آستانه بروز تشنج را پایین بیاورد، به‌ویژه در افرادی که سابقه صرع دارند یا در حال مصرف داروهای ضدتشنج هستند.
مکانیزم اثر:
کافئین با مسدود کردن گیرنده‌های آدنوزین، مانع از مهار طبیعی فعالیت مغزی می‌شود و با افزایش آزادسازی نوروترنسمیترهایی مثل گلوتامات، ممکن است ریسک تشنج را افزایش دهد.
افراد مبتلا به گلوکوم (آب‌سیاه چشم)
چرا باید احتیاط کنند؟
قهوه ممکن است فشار داخل چشم را افزایش دهد، که در افراد مبتلا به گلوکوم می‌تواند خطر آسیب به عصب بینایی و پیشرفت بیماری را بالا ببرد.
مکانیزم اثر:
کافئین باعث انقباض عروق خونی و افزایش تولید مایع زلالیه در چشم می‌شود که فشار داخل چشم را افزایش می‌دهد، به‌ویژه در افرادی که مستعد یا مبتلا به گلوکوم هستند.
افراد با کم‌خونی فقر آهن
چرا باید احتیاط کنند؟
نوشیدن قهوه همراه یا بلافاصله پس از وعده‌های غذایی می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد، به‌خصوص آهن گیاهی، و در افراد دچار کم‌خونی باعث بدتر شدن وضعیت آن‌ها شود.
مکانیزم اثر:
پلی‌فنول‌ها و تانن‌های موجود در قهوه با یون‌های آهن در غذا پیوند می‌زنند و مانع جذب آن از روده می‌شوند. مصرف قهوه حداقل ۱ تا ۲ ساعت بعد از غذا توصیه می‌شود تا اثر منفی بر جذب آهن نداشته باشد.
کسانی که حساسیت ژنتیکی به کافئین دارند
چرا باید احتیاط کنند؟
برخی افراد دارای ژن‌هایی هستند که متابولیسم کافئین را کند می‌کند. این افراد حتی با مقدار کمی قهوه دچار بی‌خوابی، اضطراب یا تپش قلب می‌شوند.
مکانیزم اثر:
ژن CYP1A2 مسئول تجزیه کافئین در کبد است. در افرادی با نسخه "کند" این ژن، کافئین مدت طولانی‌تری در بدن باقی می‌ماند و آثار آن شدیدتر و طولانی‌تر احساس می‌شود.
افراد در حال ترک اعتیاد یا وابستگی به مواد محرک
چرا باید احتیاط کنند؟
قهوه به دلیل خواص محرک خود ممکن است سیستم عصبی این افراد را بیش از حد تحریک کند، علائم ترک را بدتر کرده و مانع از بازیابی آرامش روانی شود.
مکانیزم اثر:
کافئین مشابه برخی مواد محرک (مانند آمفتامین‌ها) از طریق تحریک گیرنده‌های دوپامین و نوراپی‌نفرین عمل می‌کند. در دوره ترک، این تحریک می‌تواند علائم اضطراب، بی‌خوابی یا تحریک‌پذیری را تشدید کند.
مبتلایان به میگرن مزمن
چرا باید احتیاط کنند؟
اگرچه گاهی کافئین می‌تواند درد میگرن را کاهش دهد، اما مصرف بی‌نظم یا زیاد آن می‌تواند خود یکی از عوامل تحریک‌کننده حملات میگرنی باشد.
مکانیزم اثر:
کافئین باعث انقباض عروق خونی مغز می‌شود، اما پس از قطع ناگهانی یا مصرف زیاد، گشادشدگی مجدد رگ‌ها می‌تواند حمله میگرنی را تحریک کند. بنابراین ثبات در مصرف آن بسیار مهم است.
افراد با مشکلات هورمونی یا سندروم پیش از قاعدگی (PMS)
چرا باید احتیاط کنند؟
کافئین ممکن است علائم PMS را تشدید کند، از جمله بی‌خوابی، اضطراب، نوسانات خلقی، و حساسیت پستان‌ها.
مکانیزم اثر:
کافئین با تأثیر بر هورمون‌های استرس (کورتیزول) و انتقال‌دهنده‌های عصبی، ممکن است تعادل هورمونی را مختل کند. همچنین حساسیت به تغییرات هورمونی در دوران قبل از قاعدگی با مصرف کافئین افزایش می‌یابد.
ورزشکارانی که در دوره‌ی تمرینات مقاومتی سنگین هستند
چرا باید احتیاط کنند؟
در برخی دوره‌های تمرینی شدید، مصرف زیاد کافئین ممکن است موجب کم‌آبی، اختلال در تعادل الکترولیت‌ها یا تأثیر منفی بر روند ریکاوری و خواب شبانه شود.
مکانیزم اثر:
کافئین خاصیت ادرارآور دارد و ممکن است موجب از دست دادن مایعات و سدیم شود. همچنین با افزایش سطح کورتیزول می‌تواند روند ترمیم عضلات و کیفیت خواب را مختل کند، که برای ریکاوری حیاتی است.
جایگزین‌های مناسب قهوه برای این افراد
- دمنوش‌های گیاهی بدون کافئین (بابونه، نعناع، اسطوخودوس)
- قهوه دکاف (با دقت به نوع فرآیند آن)
- نوشیدنی‌های انرژی‌زا بدون کافئین (ساخته‌شده با ویتامین B و عصاره گیاهی)
- آب ولرم با لیمو در صبح برای جایگزینی قهوه بیدارکننده
- شیر زردچوبه یا "گلدن میلک" (برای آرامش اعصاب)
اگر منع مصرف ندارید و به دنبال یک قهوه باکیفیت و خوش‌عطر هستید، قهوه دنیلوس را امتحان کنید؛ ترکیبی حرفه‌ای برای لحظات پرانرژی.
نتیجه‌گیری:
در نهایت، همه چیز به تعادل برمی‌گردد. قهوه با وجود فواید فراوانش، برای همه مفید نیست. اگر در یکی از گروه‌های پرخطر قرار دارید، بهتر است پیش از مصرف منظم قهوه با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید. هیچ نوشیدنی‌ای به‌اندازه آگاهی ارزشمند نیست؛ بدن شما بهترین راهنماست. به آن گوش دهید و انتخابی هوشمندانه داشته باشید.
